Işık Kirliliği Nedir? (Bilmediğiniz Bütün Etkileri!)
Geçtiğimiz günlerde Dünyadayken gece yürüyüşüne çıkmıştım. Başımı gökyüzüne çevirdiğimde üç beş tane yıldız ancak görebildiğimde “Bu ışık kirliliği nedir böyle ya?!” diye söylendiğimi hatırlıyorum. Tabi ne desem boş, kalabalık bir şehrin tam merkezinde, etrafta o kadar ışık varken Samanyolu’nu görecek değildim ya? Sonra aklımda bir soru işareti belirdi, “Işık kirliliği nedir diye bir yazı yazmış mıydım?” diye sordum kendime. Hemen açtım baktım, yok! İş yine başa düştü diyerek ışık kirliliği hakkında detayları araştırmaya ve görselleri incelemeye başladım. Ben uzaya çıktığımda sayısız şey görüyorum ama Dünyadaki gökyüzünden bakıldığında da bir şölen görülebilir. Elbet, ışık kirliliğinin az olduğu bir noktada olunduğu sürece! Belki bazılarımızın aklına geliyordur “gökyüzüne bakınca keşke daha fazla yıldız görebilsem” gibi söylemler ama şehirleşmenin beraberinde getirdiği unsurlardan birisi ışık kirliliği. Işık kirliliği araştırmacısı Christopher Kyba'ya göre, "Şehirlerin yakınlarında, bulutlu gökyüzü artık 200 yıl öncesine göre yüzlerce, hatta binlerce kat daha parlak. Bunun gece ekolojisi üzerinde ne kadar ciddi bir etkisi olduğunu yeni yeni öğrenmeye başlıyoruz."
Eğer capcanlı ve bol ışıklı bir bölgede yaşıyorsanız ve gökyüzündeki yıldızları görmek istiyorsanız, oradan biraz uzaklara kaçmanız gerekecek. Her neyse, şimdi ışık kirlili ile ilgili yazı yazmaya karar verdiğime göre hadı başlayalım! Işık kirliliği nedir, nedenleri nelerdir, ışık kirliliğinin olumsuz etkileri nelerdir, gözlemleri, insanları, hayvanları ve bitkileri nasıl etkiler, işık kirliliğini azaltmak için neler yapmalıyız ve ışık kirliliği olmadan gökyüzü nasıl görünürdü gibi sorularınıza detaylı cevaplar almaya hazır olun!
İçindekiler
Işık Kirliliği Nedir?
Işık kirliliği, yapay ışık kaynakları tarafından gökyüzünün gereğinden fazla aydınlatılmasıdır. Kentleşme sebebiyle günümüzde büyük bir sorun olan ışık kirliliği, insanlar dahil, Dünya’daki bütün yaşam formlarının ekolojik dinamiklerine etki eder.
Işık Kirliliği Nasıl Olur?
Işık kirliliğinin ana nedeni, ışığı yukarı veya yana doğru yayan dış mekan ışıklarıdır. Bir ağaç ya da binanın engellemesi haricinde yukarı doğru kaçan ışık atmosfere dağılarak gece gökyüzünü aydınlatır ve doğal gökyüzünün karanlığını azaltır.
İkincil sebebi ise hava kirliliğidir. Atmosferde hava kirliliğine sebep olan parçacıklar gündüz görünürlüğü etkilediği gibi gece de ışığın saçılmasını artırır.
Işık Kirliliği Çeşitleri
Işık kirliliğinin altı farklı çeşidi vardır:
Gök Parlaması
Temel olarak geceleri gökyüzünde oluşan parlaklıktır. Gök parlaması yapay kaynaklarla birlikte doğal ışık kaynakları tarafından da oluşabilir.
Doğal kaynaklar: Ay ve Güneş’ten gelen ışık Atmosferde saçılan yıldız ışığı Gezegenler arasındaki tozdan yansıyan ışık Silik ve henüz oluşumunu tamamlamayan yıldızların fon ışığı
Yapay Kaynaklar: Yeryüzündeki bütün aydınlatma biçimleri Atmosferdeki yapay uydular
Işık Tecavüzü (Yanlış Yönlendirilen Işık)
Işığın aydınlatılacak bölgenin dışına taşması ve gerekmeyen yerlerin aydınlatılması.
Göz Kamaşması
Gözün alışık olduğu aydınlatma düzeyini aşıp görüş yetisinin bozulması.
Düzensiz Işık Yığını
Gereğinden fazla ışık kaynağının bir araya gelmesi ve bilinçsizce kullanılması.
Dikine Işık
Direkt gökyüzüne giden ışığa denir. En güzel örneği başlığı olmayan sokak lambalarıdır.
Yanıp Sönen Işık
Dikkat çekmek için yanıp sönen tabelalar veya reklam panoları en güzel örnektir.
Işık Kirliliğinin Nedenleri Nelerdir?
Işık kirliliği sebepleri nelerdir kısaca şu şekilde listelenebilir:
Şehir Işıkları
Gece Işıklandırmaları
Sokak Lambaları
Elektrikli Reklam Tabelaları
Açık Otoparklar
Stadyum veya Spor Işıkları
Seralar
Endüstriyel Alanlar
Evler ve Apartmanlar
Ortam Işıklandırmaları
Fazla Işıklı Köyler
Yağ ve Gaz Üretimi
Yapay Uydular
Şimdi bu ışık kirliliği örnekleri neymiş ayrıntılı bir şekilde bakalım.
Şehir Işıkları
Sokak ve binalardaki aydınlatmalar bir araya geldiğinde uzaydan dahi görülebilirler.
Gece Işıklandırmaları
Gece boyunca yanan sipersiz gece ışıklandırmaları ışık kirliliğinde büyük rol oynar.
Sokak Lambaları
Yolları ve sokakları aydınlatan sokak lambaları, siperli veya sipersiz fark etmeksizin ışık kirliliğinde büyük bir payları vardır.
Elektrikli Reklam Tabelaları
Devasa reklam panoları hem yüksek enerji harcar hem de parlaklıkları nedeniyle ışık kirliliğine kendi tuzlarını da katarlar. İstanbul’da yaşayanlar size sesleniyorum; Kadıköy’de tam havaşın ve İş Bankası’nın oradaki devasa reklam panoları yüzünden kör olmadıysanız yazıklar olsun size.
Açık Otoparklar
Özellikle otopark alanı boşsa, sürekli aydınlatılan otoparklardaki ışık yüzeyden yukarıya yansır ve ışık atmosferde dağılır.
Stadyum veya Spor Işıkları
Özellikle akşam saatlerinde yapılan spor müsabakalarında kullanılan aşırı ışıklandırma, varsa yakınlardaki doğal yaşamı rahatsız eder ve düzensiz ışık yığını oluşturur.
Seralar
Gece boyu ışıklandırılan büyük ölçekli sera alanlar fark edilebilir şekilde ışık kirliliğine katkı sağlar.
Endüstriyel Alanlar
Fabrikalar ve diğer endüstriyel alanlardaki sürekli aydınlatmalar şehir ışıklarına benzer.
Evler ve apartmanlar
Çevresinde veya bahçesinde sürekli aydınlatma olan yerleşim yerleri düzensiz ışık yığını yaratır.
Ortam Işıklandırmaları
Bahçelerde, ormanlarda veya benzer yerlerdeki ortam ışıklandırmaları çevredeki doğal hayatı olumsuz etkiler ve bu tür ışıklandırmalar genellikle dikey olduğu için atmosferde direkt ışık saçılmasına neden olur.
Fazla Işıklı Köyler
Şehirler kadar fazla etkileri olmasa da aşırı aydınlatması olan köy veya kasabalar da ışık kirliliğine neden olur.
Yağ ve Gaz Üretimi
Fabrikalarda üretilen yağ ve gazlar, endüstriyel binaların bacalarından parlak doğal gaz fişeklerini gökyüzüne salar.
Yapay Uydular
Her geçen gün Dünya’yı çevreleyen yapay uyduların sayısı artıyor ve zincirleme olarak gökyüzündeki ışık kirliliği de artıyor. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society Letters’da yayımlanan araştırmaya göre Dünya’nın yörüngesindeki yapay uydular, gece vakitlerinde doğal ışık seviyelerini en az %10 etkiliyor.
Işık Kirliliğinin Olumsuz Etkileri Nelerdir?
Işık kirliliği sonuçları her canlı için farklıdır ve bunların bir tanesi bile olumlu değildir. Başımız ağrırken ışığa duyarlı olduğumuzu biliyoruz. Simdi genel olarak çevrede çok fazla aydınlatma olduğunu düşünün, kulağa çok hoş gelmiyor değil mi? Özellikle iyi bir uyku çekmek ya da gökyüzünde amatör gözlem yapmak isteyen herkesin en büyük düşmanıdır ışık kirliliği. Ancak fazla ışığın olumsuz etkileri sadece bunlarla kalmıyor.
Kısaca bütün ışık kirliliği zararları:
Enerji tasarrufunun önüne geçer.
Bütün canlıların göz sağlığını olumsuz etkiler ve görme yeteneğini azaltır.
İnsan psikolojisini olumsuz etkiler.
Vücudun doğal ritmini bozarak uyku problemlerine sebep olur.
Göz kontrastını bozabilir ve gece görüş kabiliyetini azaltır.
Gözlemcilerin kafasını karıştırır.
Hayvanların ve böceklerin göç ve kışlamaları etkilenir.
Geceyi seven hayvanların dinamiklerini bozar.
Deniz canlılarının gelişimini engeller.
Bitkilerde şekil ve fizyolojik bozulmalara sebep olur.
Hayvanlar ve insanlarda kansere sebep olabilir.
Göz kamaşmasına sebep olur.
Işık Kirliliği Gökyüzü Gözlemleri Açısından Olumsuz Etkileri Nelerdir?
Gökyüzünde noktacık olarak görünen yıldızlar ve gezegenler ışık kirliliği yüzünden daha zor seçilir. Bu bulanıklık nedeniyle astronomlar hassas gözlemler yaparken sorunlarla karşılaşabilirler. Işık kirliliğinin gökyüzü gözlemleri açısından olumsuz etkileri nelerdir sorusunun en kısa cevabı budur.
Işık Kirliliği Hangi Hayvanları Etkiler?
Işık kirliliği hem gece hem de gündüz yaşayan hayvanları etkilemekle birlikte, geceleri aktif olan hayvanlar için daha büyük bir tehdit oluşturur. Eskiden karanlık olan geceler, yapay aydınlatma sayesinde artık gündüz kadar aydınlık, bu da gece yaşayan canlılar için kafa karışıklığına ve yönelim bozukluğuna yol açıyor.
Işık kirliliği hangi hayvanlara zarar verir kısaca şu şekilde gösterilir:
Deniz Kaplumbağaları (Caretta Caretta)
Kurbağalar ve Kurbağalar
Uğultulu Kuşlar
Zebra balıkları
Ter Arıları
Deniz Kuşları
Kral Kelebekleri
Atlantik Somonları
Zooplanktonlar
Yarasalar
Baykuşlar
Fareler
Böcekler
Ateşböcekleri
Işık Kirliliği İnsanları Nasıl Etkiler?
Hayvanlara benzer bir şekilde, ışık kirliliğinin insan sağlığına etkileri de bulunur ve hiçbiri iyi değildir. Kısaca ışık kirliliğinin insan sağlığına etkileri şöyle sıralanır:
Kalitesiz bir uyku veya uykusuzluk
Depresyon
Obezite
Kalp Hastalıkları
Kanser
Alzheimer
Ayrıca ışık kirliliğinin insan sağlığına etkileri en fazla beyaz LED ampuller tarafından hissedilir. Ek olarak sokak ışıkları uyku süresini ve kalitesini azaltır ve kişinin gün içindeki işlevlerinde bozulmaya neden olur. Kısaca, ışık kirliliğinin insana zararları çoktur.
Göçmen Kuşlar Işık Kirliliğinden Nasıl Etkilenir?
Fazla ışıklı bir alan, göç eden kuşları 5 km öteden kendine çekebilir. Bu alan kuşların göç yolundan saptırır ve Dünya’nın doğal döngünü sekteye uğratır. Özellikle sisli bir havada aşırı aydınlık bir yer göç eden kuşlar için büyük ölümlere sebebiyet verebilir. Işık kirliliği göçmen kuşları nasıl etkiler kısaca şöyle gösterilebilir:
Aydınlatılmış binalara çarpabilirler.
Fazla ışıklı bir binanın çevresinde yoruluncaya kadar dönebilir ve yere çakılıp ölebilirler.
Bazı kuş türlerinin soyunun tükenmesine itebilir.
Işık Kirliliği Bitkileri Nasıl Etkiler?
Geceleri yapay ışık, bitkilerin fotoperiyodizmlerini değiştirerek doğal döngülerini bozabilir, çiçeklenme düzenlerinde ve büyümelerinde değişikliklere yol açabilir. Farklı ışık kaynaklarının ağaçlar üzerinde farklı etkileri vardır ve yüksek basınçlı sodyum lambalar özellikle zararlıdır. Bu etkileri azaltmak için, yapay aydınlatma için cıva buharı, metal halide veya floresan lambaların kullanılması ve ışığı yere doğru yönlendirmek için ışık armatürlerinin korunması önerilir.
Işık Kirliliğini Azaltmak İçin Neler Yapmalıyız?
Peki ışık kirliliğini önlemek için neler yapmalıyız? Cevabı basit: Siperli ışıklandırma ve aydınlatma konusunda aşırıya kaçmamak. Tüm bunlar yapıldığında büyük ölçüde dünyadaki ışık kirliliği azalacaktır. Fakat bu konuda bireylerin davranışları veya protestoları bir noktaya kadar etkili olacaktır çünkü devletlerin de gerekli düzenlemeleri de yapması gerekir. Işık kirliliği nasıl önlenir listeyelim:
Uygun Aydınlatma Tasarımları Kullanmak: Dış aydınlatmaların dikey ışık vermesini engelleyen tasarımların kullanılmaması.
Aydınlatmanın Aşırı Parlak Olmaması: Bir aydınlatma kaynağı aşırı derecede parlaksa hem enerji olarak israf yaratır hem de çevreye rahatsızlık verir.
Hareket Sensörlü Aydınlatma veya Karartıcı Kullanmak: Sürekli aydınlatmanın zararlı etkisi, sensörler veya karartıcılar ile engellenebilir.
Politik Düzenlemeler: Devletler, aydınlatma konusunda uygulamaları düzenleyerek veya yenilerini getirerek ışık kirliliği ile mücadele edebilir.
Sıcak Renkli LED Kullanmak: 3000K ışıklar çevreye daha az mavi ışık saçar.
Farkındalık Yaratmak: Çeşitli etkinliklere katılmak ve bu konuda çevrenizi bilinçlendirmek işe yarayabilir.
Işık Kirliliği Olmadan Gökyüzü Nasıl Görünürdü?
Işık kirliliği olmasaydı gökyüzü nasıl olurdu sorusu çoğu insanın aklında geçen ve bir kez deneyimlemek istediği şeylerden biri. Maalesef kalabalık bir şehirde yaşayan insanların daha az aydınlık bir yere geçmesi gerektiren bir durum. Işık kirliliği olmadan gökyüzü şöyle görünürdü:
Etkileyici değil mi? Özellikle çoğumuzun gece yukarı baktığımızda gri renkte ve yıldızsız bir gökyüzü gördüğümüz gerçeğini de ele alırsak eğer.
Dünyada Işık Kirliliği Olmayan Yerler
Brecon Beacons Ulusal Parkı, Galler
Aoraki Mackenzie Uluslararası Karanlık Gökyüzü Koruma Alanı, Yeni Zelanda
Ölüm Vadisi Ulusal Parkı, ABD
Pic du Midi, Fransa
Atacama Çölü, Şili
Mauna Kea, Hawaii
Sark, Kanal Adaları
NamibRand Doğa Koruma Alanı, Nambiya
Teide Gözlemevi, Tenerife
Kerry, İrlanda
Exmoor Ulusal Parkı, İngiltere
En Fazla Işık Kirliliği Olan 10 Ülke ve Şehirleri
Işık kirliliği olmayan bölgelere kıyasla dünyadaki en parlak bölgeler:
Moskova, Rusya: 8,1 kat daha parlak
Riyad, Suudi Arabistan: 6,7 kat daha parlak
Montréal, Kanada: 4,8 kat daha parlak
Chicago, ABD: 4,5 kat daha parlak
Toronto, Kanada: 3,6 kat daha parlak
Buenos Aires, Arjantin: 3,5 kat daha parlak
Detroit, ABD: 2,9 kat daha parlak
Mexico City, Meksika: 2,8 kat daha parlak
Denver-Aurora, ABD: 2,7 kat daha parlak
Miami, ABD: 2,6 kat daha parlak
Dünya Işık Kirliliği Haritası
Dünya’nın ışık haritası şu şekilde gösterilebilir:
Türkiye Işık Kirliliği Haritası
Işık kirliliği konusunda ülke olarak Türkiye, diğer ülkelere kıyasla daha iyi bir konumda olduğunu söyleyebiliriz:
