Dünyamızın enerji kaynağı Güneş ile aramızda normalde su sızmaz. Hava kapalı değilse Güneş’i tepemizde ışıl ışıl parlarken görürüz ama bunun da olmadığı zamanlar bulunur. Örneğin araya kıskanç küçük kardeşimiz Ay girmesi gibi. İşte tam da burada güneş tutulması dediğimiz olay gerçekleşiyor. Peki güneş tutulması nedir, güneş tutulması nasıl olur ve güneş tutulması nasıl izlenir? Galaksi Gezgini olarak Dünya’da olmasam da araştırmalarımı yaparken birden fazla güneş tutulmasına şahit olduğum için size en güzel açıklamalarımla yeniden karşınızdayım. Hadi başlayalım!
İçindekiler
Kısaca Güneş Tutulması Özellikleri
Güneş tutulması, Ay’ın Dünya ile Güneş arasına girip Güneş’i kapatması olarak bilinir.
Tam, parçalı, halkalı ve hibrit olarak dört farklı güneş tutulması vardır.
Yaşanan güneş tutulmalarının çoğu parçalı, en azı hibrittir.
Tam güneş tutulmalarının beş farklı evresi vardır.
Tam güneş tutulmaları Dünya üzerinde çizgisel bir hat üzerinde gerçekleşir. Hat dışında kalan bölgeler tutulmalı parçalı olarak gözlemler.
Tam güneş tutulması yaşanan çizgisel hat alanlarına umbra, hat dışındaki alanlarda penumbra denir.
Güneş tutulması sırasında Ay’ın Dünya üzerine düşen gölgesi en fazla 267 km genişliğinde olabilir.
Güneş tutulması Ay’ın yeni ay evresinde olması gerekir.
Bir güneş tutulması en az 10 saniye, en fazla 7 buçuk dakika olabilir.
Güneş tutulmaları ortalama 18 ayda bir gerçekleşir.
Ay’ın Dünya çevresindeki yörüngesi 5 derece eğik olduğu için her ay güneş tutulması yaşanamaz.
Güneş tutulmaları, saros ile tahmin edilir.
Güneş Tutulması Nedir?
Güneş tutulması, Ay’ın Güneş ile Dünya’nın arasına girerek Dünya’nın belirli bir noktasını gölgede bırakması durumudur. Dünya’nın önüne geçen Ay, Güneş’i arkasına aldığı için Dünya’ya Ay’ın gölgesi düşer ve gökyüzünde kızıl tonlarıyla Ay gözlemlenebilir. Tutulmanın türüne göre Ay Güneş’i tamamen, kısmen veya yarım kapatabilir. Genel olarak, tam güneş tutulmaları nadir görülen olaylardır. Ayrıca güneş tutulmalarının %28'i tam, %35'i parçalı, %32'si halkalı ve sadece %5'i hibrittir.
Güneş Tutulması Her Yerden Gözlenir Mi?
Güneş tutulmasının tam olarak gözlemlenebileceği alanlarlar Dünya üzerinde dar bir çizgisel hatta gösterilir, bu alanlara umbra denir. Bunun sebebi Ay’ın eliptik yörüngesinden kaynaklanır. Hattın dışında kalan yerlerden bu kozmik olay parçalı güneş tutulması olarak gözlemlenebilir, buna da penumbra denir. Güneş tutulmasının büyüklüğü, yani Ay’ın Dünya üzerine düşen gölgesinin merkez etki alanı en fazla 267 km büyüklüğünde olabilir.
Güneş Tutulması Ne Kadar Sürer?
Peki ortalama bir güneş tutulması kaç dakika sürer? Gözlemlediğiniz konuma göre güneş tutulması 10 saniye ila 7.5 dakika kadar sürebilir. Ay’ın Dünya üzerindeki yörünge hızı 1.022 km/s’dir. Ay’ın gölgesinin ilerleme hızı 30 km/dk’dır. Sonuç olarak bir Güneş tutulması en fazla 7.5 dakika olur.
Güneş Tutulması Nasıl Olur?
Peki güneş tutulması neden olur veya güneş tutulması nasıl gerçekleşir? Cevap çok basit. Ay, Dünya'nın yörünge düzlemi olan ekliptiği geçtiğinde bu bir ay düğümü olarak bilinir. Yeni ayın bir düğüme yaklaştığı mesafe güneş tutulmasının türünü belirler. Güneş tutulmasının türü, Ay'ın Dünya'ya olan uzaklığından ve Dünya ile Güneş arasındaki mesafeden de etkilenir. Ana üç güneş tutulması türü vardır ve bunlarım oluşumları da farklılık gösterir.
Tam Güneş Tutulması: Ay, Güneş’i tamamen kapatır.
Halaklı Güneş Tutulması: Ay’ın Dünya’ya yörüngesel olarak en uzak olduğunda Güneş’i tam olarak kapatamayıp gözlemlendiğinde bir hare olarak görülmesi.
Parçalı Güneş Tutulması: Güneş, Dünya ve Ay’ın paralel olmaması ve Ay’ın Güneş’in ancak bir kısmını kapatması.
Hibrit Güneş Tutulması: Tam ve Halkalı güneş tutulmasının birleşimi. En nadir güneş tutulmasıdır.
Güneş Tutulması Ne Zaman Olur?
Tam güneş tutulmaları ortalama olarak her 18 ayda bir Dünya üzerinde bir yerde meydana gelmelerine rağmen, herhangi bir yerde ortalama olarak her 360 ila 410 yılda bir tekrarlandığı tahmin edilir. Tam tutulma herhangi bir yerde en fazla birkaç dakika sürer, çünkü Ay'ın umbrası (tam gölgesi) doğuya doğru saatte 1700 km'nin üzerinde bir hızla hareket eder ve hiçbir zaman 7 dakika 32 saniyeden fazla süremez.
Sekizinci bin yıla gelindiğinde, teorik olarak mümkün olan en uzun tam tutulma 7 dakika 2 saniyeden az olacak. Çünkü Ay her yıl yörüngesel olarak Dünya’dan 2.54 cm uzaklaşır.
Güneş Tutulması Neden Her Ay Gözlemlenmez?
Güneş tutulmasının ortalama olarak 18 ayda bir olduğunu öğrendiğimize göre her ay güneş tutulması gerçekleşir mi sorusuna cevap vermiş olduk. Peki Güneş tutulması neden her ay gözlemlenmez? Çünkü Ay'ın yörüngesi Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesine göre eğiktir, bu nedenle Ay sık sık Dünya'nın altından veya üstünden geçer. Bu zamanlarda, güneş ile dünya arasındaki çizgiyi geçmez ve bu nedenle bir güneş tutulması yaratmaz.
Güneş Tutulmaları Nasıl Tahmin Edilir?
Güneş tutulma döngülerini kullanarak diğer tutulmaları tahmin etmek mümkündür. Saros muhtemelen en iyi bilinen ve en isabetli olanlardan biridir. Bir saros 6,585.3 gün (18 yıldan biraz fazla) sürer, bu da bu süreden sonra hemen hemen aynı tutulmanın gerçekleşeceği anlamına gelir. En önemli fark, boylamda yaklaşık 120° batıya kayma ve enlemde biraz kayma olacaktır. Bir saros serisi her zaman Dünya'nın kutup bölgelerinden birinin yakınında parçalı tutulma ile başlar, daha sonra bir dizi dairesel veya tam tutulma ile yerküre üzerinde kayar ve karşı kutup bölgesinde kısmi bir tutulma ile sona erer. Bir saros serisi 1226 ila 1550 yıl sürer ve yaklaşık 40 ila 60'ı merkezi olmak üzere 69 ila 87 tutulma gerçekleşir. Bu hesaplamalarla Güneş tutulması ne zaman ve nerede olacak gibi sorulara cevap verilir.
Güneş Tutulması Türleri
Güneş tutulması nedir sorusunu geniş çaplı bir cevap verdiğimize göre şimdi kaç türü var ona geçelim. Bilinen dört farklı güneş tutulması tipi vardır:
Tam Güneş Tutulması
Halkalı Güneş Tutulması
Parçalı Güneş Tutulması
Hibrit Güneş Tutulması
Şimdi bu tutulmaların neler olduğuna ve özelliklerine geçelim.
Tam Güneş Tutulması
Tam güneş tutulması, Ay'ın Güneş ile Dünya arasından geçerek Güneş'in önünü tamamen kapatmasıyla gerçekleşir. Dünya'ya vurduğunda Ay'ın gölgesinin merkezinde bulunan insanlar tam tutulma gözlemlerler. Gökyüzü, sanki şafak vakti ya da alacakaranlıkmış gibi kararır. Hava koşulları elverdiğinde, tam güneş tutulması güzergahında bulunan insanlar Güneş'in koronasını, yani genellikle Güneş'in parlak yüzü tarafından gizlenen dış atmosferi görebilirler. Ayrıca tam güneş tutulması, izleyicilerin Ay'ın Güneş'i tamamen kapattığı kısa bir süre için tutulma gözlüklerini anlık olarak çıkarabilecekleri tek güneş tutulması türüdür.
Halkalı Güneş Tutulması
Halkalı güneş tutulması, Ay Güneş ile Dünya arasından geçerken, ancak Dünya'dan en uzak noktasında veya ona yakın olduğunda meydana gelir. Ay Dünya'dan daha uzakta olduğu için Güneş'ten daha küçük görünür ve Güneş'i tamamen kaplayamaz. Sonuç olarak, Ay daha büyük, parlak bir diskin üzerinde karanlık bir disk olarak görünür ve Ay'ın etrafında bir halka gibi görünen bir şey yaratır. Ay’ın bir halesi varmış gibi de düşünebilirsiniz.
Parçalı Güneş Tutulması
Parçalı güneş tutulması, Ay Güneş ile Dünya arasından geçtiğinde ancak Güneş, Ay ve Dünya tam olarak aynı hizada olmadığında gerçekleşir. Güneş'in sadece bir kısmı hilal şekli vererek örtülmüş gibi görünür.. Ayrıca tam veya halkalı güneş tutulması sırasında, Ay'ın iç gölgesinin kapladığı alanın dışındaki insanlar kısmi bir güneş tutulması görürler.
Hibrit Güneş Tutulması
En nadir görülen güneş tutulmasıdır çünkü tam ve halkalı tutulmanın bir kombinasyonudur (bazen A-T tutulması olarak da bilinir) ve Ay'ın gölgesi Dünya üzerinde hareket ettiğinde oluşur. Dünya'nın yüzeyi kavisli olduğundan, Ay'ın gölgesi dünya üzerinde hareket ettikçe bazen bir tutulma halkalı ve tam tutulma arasında değişebilir. Buna hibrit güneş tutulması denir.
Güneş Tutulması Evreleri
Tam güneş tutulmaları başlangıçtan sona kadar beş farklı evreye girer. Bu evreler kısaca şöyle sıralanır:
Parçalı tutulma (1. temas): Ay, Güneş diskinin üzerinde görünür hale gelir. Ay, Güneş'ten bir ısırık almış gibi görünür.
Tam tutulma (2. temas): Ay, Güneş diskinin tamamını kaplar ve gözlemciler artık Ay'ın gölgesinin en karanlık kısmı olan Ay'ın umbra'sının içindedir. Tam tutulmadan hemen önce bir elmas halka etkisi ve Baily boncukları görülebilir.
Bütünlük ve maksimum tutulma: Ay, Güneş diskini tamamen kaplar. Sadece Güneş'in koronası görülebilir. Bu, tam güneş tutulmasının en dramatik anıdır: Gökyüzü kararır, sıcaklık düşebilir, kuşlar ve hayvanlar genellikle sessizleşir.
Tam tutulma sonu (3. temas): Ay uzaklaşmaya başlar ve Güneş yeniden ortaya çıkar. Ay'ın umbralinde bulunanlar Baily'nin boncuklarını ve elmas halka etkisini tam tutulma bittikten hemen sonra görebilirler.
Parçalı tutulma sonu (4. temas): Tutulma Ay'ın Güneş'in diskinden ayrılmasıyla sona erer.
Güneş Tutulması Nasıl İzlenir?
Normal bir günde Güneş’e direkt olarak bakamadığımız gibi, bir güneş tutulmasına da direkt olarak bakamayacağımız aşikar. İşte doğru bir şekilde güneş tutulması nasıl izlenir tüyoları ve yapmanız gerekenler:
Ay'ın Güneş'in parlak yüzünü tamamen kapattığı kısa tam güneş tutulması evresi dışında, güneşi izlemek için özel bir göz koruması olmadan doğrudan Güneş'e bakmak güvenli değildir.
Tam tutulmadan önceki ve sonraki kısmi tutulma evrelerinde Güneş'i tutulma gözlükleri veya elde taşınan bir güneş görüntüleyicisi aracılığıyla izleyin.
Güneş'in herhangi bir kısmına kamera lensi, dürbün veya teleskopla, optiklerin ön tarafına sabitlenmiş bir güneş filtresi olmadan bakmak anında ciddi göz yaralanmasına neden olur.
Parçalı veya halkalı güneş tutulmaları sırasında uygun göz koruması olmadan tutulmaya doğrudan bakmak asla güvenli değildir.
Parçalı veya halkalı güneş tutulmasını doğrudan gözlerinizle izlerken, her zaman güvenli güneş tutulması gözlükleri veya güvenli bir el güneş görüntüleyicisi ile bakmalısınız.
Güneş tutulması gözlükleri normal güneş gözlükleri değildir.
Güneş tutulması gözlüğünüzü veya el tipi görüntüleyicinizi kullanmadan önce kontrol edin; yırtılmış, çizilmiş veya başka bir şekilde hasar görmüşse cihazı atın.
Güneş tutulma gözlüğü takarken veya el tipi güneş gözlüğü kullanırken Güneş'e kamera lensi, teleskop, dürbün veya cihazdan bakmayın. Yoğun güneş ışınları filtreyi yakarak ciddi göz yaralanmalarına neden olabilir.
Bir kamera, teleskop, dürbün veya başka bir optik cihazla güneş filtresi kullanmadan önce bir astronoma danışın. Güneş filtrelerinin teleskop, dürbün, kamera lensi veya diğer optik cihazların ön tarafına takılması gerektiğini unutmayın.
Tam tutulmadan sonra parlak Güneş'in bir parçasının bile yeniden ortaya çıktığını görür görmez, tutulma gözlüklerinizi hemen geri takın.
Parçalı veya halkalı tutulma sırasında veya tam tutulmanın kısmi evrelerinde bile Güneş hala çok parlak olur. Eğer tutulmanın tamamını izliyorsanız, saatlerce doğrudan güneş ışığı altında kalabilirsiniz. Cilt hasarını önlemek için güneş kremi, şapka ve koruyucu giysiler giymeyi unutmayın.
3D Gözlükle Güneş Tutulması İzlenir Mi?
Şimdi gelelim güneş tutulması 3d gözlükle izlenir mi sorusuna. Hayır, güneş tutulmasını 3D gözlüklerle izleyemezsiniz. Güneş tutulması gözlükleri güvenli güneş izleme için özel olarak tasarlanmıştır ve 3D film gözlükleriyle aynı değildir. Güneş tutulması gözlükleri siyah camlara sahiptir ve Güneş'in ultraviyole ve kızılötesi ışınlarının %99,999'unu filtreleyerek gözlerinizi hasardan korumak üzere tasarlanmıştır.
Güneş Tutulması Güneş Gözlüğü ile İzlenebilir Mi?
Normal güneş gözlükleri, ne kadar koyu olursa olsun, güneş tutulması sırasında doğrudan Güneş'e bakmanın neden olduğu hasardan gözlerinizi koruyamaz. Güvenli güneş gözlükleri binlerce kat daha koyudur ve ISO 12312-2 uluslararası standardına uygun olmalıdır.
Güneş Tutulması Gözlüğü Yapımı
Adımları doğru bir şekilde izlediğiniz sürece evde güneş tutulması gözlüğü yapımı olduça basit. Ancak hiçbir eksiğiniz olmamalı çünkü Güneş'i izlerken gözleriniz için koruma yetersiz kalırsa gözlerinizde ciddi hasar meydana olur. İşte evde güneş tutulması gözlüğü yapımı malzemeleri ve nasıl yapılabileceği:
Gerekli Malzemeler:
Karton
Alüminyum folyo
Bant
Beyaz veya açık renkli kağıt
Yapıştırıcı
Makas
Güneş görüntüleme filmi veya güneş görüntüleme malzemesi (internetten veya bazı özel mağazalardan temin edilebilir)
Adımlar:
Çerçeveleri Kesin: Kartondan birbirinin aynısı iki çerçeve kesin. Çerçeveler gözlerinizi rahatça kapatacak kadar büyük olmalıdır. Her iki çerçevenin de ortasını kesin ve arkalıksız bir çerçeve bırakın. Eğer camsız bir gözlüğünüz varsa onu da kullanabilirsiniz.
Çerçeveleri Alüminyum Folyo ile Kaplayın: Her bir karton çerçevenin bir tarafını alüminyum folyo ile kaplayın. Boşlukları en aza indirmek için folyonun pürüzsüz ve sıkı olduğundan emin olun.
Güneş Görüntüleyici Malzemeyi Takın: Çerçevelerinizdeki açıklıklara uyacak şekilde iki parça güneş gözlüğü malzemesi kesin. Güneş görüntüleyici malzemeyi çerçevenin alüminyum folyo ile kaplı tarafına bantlayın veya yapıştırın. Bu, Güneş'e bakacak olan taraf olacak.
Kağıt Desteği Ekleyin: Çerçevelerin güneş görüntüleyici malzemenin karşısındaki tarafına bir parça beyaz veya açık renkli kağıt yapıştırın. Bu, gözlerinize bakacak olan taraftır.
Ayarlayın ve Test Edin: Gözlüğün yüzünüze tam olarak oturduğundan ve yanlardan ışık girmesine izin vermediğinden emin olun. Parlak bir ışık kaynağına bakarak gözlüğü test edin. Işığı görebiliyorsanız, boşlukları ortadan kaldırmak için ayarlamalar yapın.
Güneş Tutulmasına Gözlüksüz Bakarsak Ne Olur?
Güneş tutulmalarını gözlüksüz veya filtresiz olarak gözlemlemek gözlerinize ciddi zarar verebilir. Güneşin parlaklığı ve ultraviyole (UV) ışınları gözlerinizi koruyucu tabakalar olmadan doğrudan etkiler ve bu da kalıcı göz hasarına neden olabilir. Güneş’e filtresiz bakmak gözdeki retinada yanma veya hasar meydana getirebilir. Bu durum "güneş tutulması retinopatisi" olarak adlandırılır ve belirtileri arasında bulanık görme, renk görüntülerinde bozulma ve göz ağrısı bulunabilir.
Güneş Tutulması Etkileri Nelerdir?
Peki Dünya’da güneş tutulması olunca ne oluyor? Hemen kısaca bunu da açıklayalım:
İyonosferde Değişiklikler: Güneş radyasyonu, bir atom veya molekülün elektron kazandığında veya kaybettiğinde yüklü hale gelmesi süreci olan iyonosferdeki iyonizasyonun birincil kaynağıdır. Güneş tutulması sırasında, güneş radyasyonundaki azalma, özellikle iyonosferin yaklaşık 37 ila 56 mil yükseklikteki bölgesinde iyonlaşmada bir azalmaya yol açar. İyonosferdeki elektron yoğunluğundaki düşüş, elektromanyetik iletişim ve navigasyon sistemlerini etkileyebilir. Etkilenen cihazlar; Yüksek Frekanslı (HF) Radyolar, HF radyo dalgaları kullanan navigasyon sistemleri ve uzay iletişim uyduları olarak örnek verilebilir.
Hava Durumu Değişiklikleri: Güneş tutulmaları yerel hava durumunu küçük ölçeklerde değiştirebilir ve tutulmanın gölgesindeki sıcaklıklarda 5 dereceye kadar geçici bir düşüşe neden olabilir. Bununla birlikte, güneş tutulmasının neden olduğu rüzgar değişikliklerine ilişkin çalışmalar halen devam etmektedir. Tutulmayla bağlantılı rüzgar hızı ve yönündeki değişikliklere ilişkin anekdot niteliğindeki raporları doğrulamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyuluyor.
Çevresel Değişiklikler: En çok tutulmanın zirve yaptığı anlarda güneş tutulmalarının Dünya'nın çevresi üzerinde yüzey ozon seviyelerini azalttığı görünür. Yüzey ozonundaki azalmanın pek çok etkisi bulunur. İlk olarak hava kalitesi iyileşir çünkü yüzey ozonu, solunum yoluyla insanlara zarar verebilen bir hava kirletici olarak bilinir. Azalmış yüzey ozon seviyeleri, bitki sağlığını ve tarım verimini artırabilir. Yüksek ozon seviyeleri bitkilerin fotosentez kapasitesini azaltır ve bitki büyümesini olumsuz etkiler. Ancak yüzey ozon seviyelerindeki azalma, UV radyasyonunun yüzeye daha fazla ulaşmasına neden olabilir, bu da cilt kanseri, göz rahatsızlıkları ve diğer sağlık sorunlarına yol açabilir.
Güneş Tutulması Sırasında Ay Hangi Evrededir?
NASA'ya göre güneş tutulmaları yalnızca yeni ay evresindeyken meydana gelir.
Türkiye’de Bir Sonraki Güneş Tutulması Ne Zaman?
Türkiye'de izlenebilecek bir sonraki önemli güneş tutulması, 2 Ağustos 2027 tarihinde gerçekleşecek ve "parçalı güneş tutulması" olacak. Türkiye'den izlenebilecek bir sonraki tam güneş tutulması ise 2060 yılında gerçekleşecek.